علم رجال

علم رجال بر پایۀ تعریف نوین و به روز، دانش مطالعۀ روش‌های شناخت اشخاص و قضاوت دربارۀ صلاحیت آن‌هاست. بر پایۀ این تعریف، موضوع علم رجال، مبانی و روش‌های شناخت اشخاص و قضاوت دربارۀ آن‌هاست؛ نه خود اشخاص. شناخت افراد نتیجه و غایت علم رجال است؛ نه موضوع آن. اگر از این منظر به علم رجال بنگریم، بی‌تردید علم رجال یک علم خواهد بود و میان مسائل مختلف آن ربط واضحی است.

بر پایۀ تعریف متقدِّم از علم رجال، رجال‌شناسی به معنای عام علم شناخت رجال یا همان شناخت مردان. خصوصاً بزرگ مردان است؛ اما در معنای اصطلاحی در علوم دینی علم شناخت «سلسله راویان حدیث» است. خصوصاً شناخت صفاتی که در اعتمادپذیری احادیث‌شان مؤثر است.

موضوع علم رجال

موضوع علم، آن چیزی است که در آن علم از آن بحث می‌شود و در علم رجال، بر سر روایات بحث نمی‌شود. بلکه موضوع علم رجال: مبانی و روش‌های شناخت اشخاص و قضاوت دربارۀ آن‌هاست، برخی از عالمان پیشین همچون ملا علی کنی، یا معاصرانی چون سبحانی گفته اند که موضوع علم رجال، شناخت راویان حدیث است. میتوان اشکال کرد که اگر چنین باشد، رجال مجموعهای از آگاهیهای جزئی و بی ربط است. لازمۀ علم بودن آگاهیها، پیوند میان آگاهی‌هاست، چنان که بتوان بر پایۀ پذیرش برخی، برخی دیگر را استنباط کرد. به عبارتی، آگاهیهایی با همدیگر اجزای یک علم را تشکیل میدهند که بتوان از گزارههای جزئی آنها به حکم کلی رسید. یعنی بشود بر اساس برخی از مباحث، تکلیف مباحث دیگری در همان علم (و نه خارج از آن) را پیشبینی کرد. وقتی ما درباره وثاقت راوی الف مطالعه میکنیم و به نتیجه میرسیم، چیزی دربارۀ راوی ب نمیتوانیم بگوییم. بنابراین، دادههای رجالی چیزی بیش از گزارههایی پراکنده نیستند و نمیتوانند علم به حساب آیند. جواب سبحانی: اولا، میان این دادهها وجه اشتراکی هست و گزارشهایی پراکنده نیستند. این گزارشهای ظاهرا پراکنده، قضاوت رجالی در بارۀ یک فرد یا صدور حکم در بارۀ همۀ روایات او را همراه دارند. یعنی دادههای مختلف علم رجال، ما را به حکمی کلی در بارۀ یک موضوع خاص (اعتبار همۀ روایات یک فرد) میرسانند. پس وجه اشتراک مباحث رجالی آن است که ما را به کشف یک موضوع عتبار روایات مختلف میرساند. ثانیا، چه کسی گفته است باید موضوع علم کلی باشد؟موضوع بسیاری از علوم، جزئی است. برای مثال، زمینشناسی زمین را میشناساند و چنان که میدانیم، زمین موضوعی جزئی (و غیر قابل صدق بر کثیرین) است. در مقام نقد جواب اول باید گفت موضوع علم رجال، روایات فرد نیست و در علم رجال، بحث بر سر روایات یک فرد نیست. موضوع علم، آن چیزی است که در آن علم از آن بحث میشود و در علم رجال، بر سر روایات بحث نمیشود. گویی از دید ایشان علم رجال یعنی علم تقی و علم نقی و... به عبارت بهتر، رجال نام چندین علم است؛ نه یک علم. آری؛ غایت بحث رجالی البته حکم بر روایات فرد است؛ غایتی که البته ممکن است بسیاری از مواقع حاصل هم نشود. بر این پایه، اشکال پیش گفته همچنان باقی است که آگاهیهای حاصل از این علم، ربط منطقی به همدیگر ندارند. به بیان دیگر، بر پایۀ آگاهیهای حاصل از برخی مسائل این علم، در بارۀ برخی دیگر از مسائل آن پیشبینی نمیتوان کرد. در مقام نقد جواب دوم باید گفت که علم بودن یک علم، به کلی یا جزئی بودن موضوع آن نیست. مسئله، ربط میان اجزای علم است. در زمینشناسی مسائل پراکندهای مورد بحث قرار میگیرند که البته وجه جمعی هم دارند. آن مسائل با وجود پراکندگی، به همدیگر مرتبطند؛ همه به شناخت یک زمین و درک یک موضوع کمک میکنند؛ هر یک از بعدی. همچنین، بر پایۀ برخی مسائل آن علم، میتوان مسائل دیگری را در آن علم پیشبینی و حل کرد[۱]